ΠΕΡΙΛΗΨΗ
Το κείμενο αναφέρεται στην κλιματική αλλαγή και την επίδρασή της στους νέους, με ιδιαίτερη έμφαση στο φαινόμενο του οικο-άγχους, που προκύπτει από την ανησυχία για το μέλλον του πλανήτη. Η τέχνη, ως μέσο έκφρασης και αντίστασης, παίζει καθοριστικό ρόλο στην ενίσχυση της ανθεκτικότητας των νέων, επιτρέποντάς τους να διαχειρίζονται το άγχος και να φανταστούν βιώσιμα, θετικά μέλλοντα μέσω της δημιουργικότητας και της συνεργασίας.
Λέξεις-κλειδιά: κλιματική αλλαγή, οικο-άγχος, νέοι, τέχνη, έκφραση, οικολογική συνείδηση
Ζούμε σε μια εποχή κλιματικής και περιβαλλοντικής αλλαγής.
Η κλιματική αλλαγή αναφέρεται σε μακροχρόνιες αλλαγές στις θερμοκρασίες και τα καιρικά μοτίβα. Τέτοιες αλλαγές μπορεί να συμβούν φυσικά, λόγω μεταβολών στην ηλιακή δραστηριότητα ή μεγάλων ηφαιστειακών εκρήξεων. Ωστόσο, από τον 19ο αιώνα, οι ανθρώπινες δραστηριότητες είναι οι κύριοι υπεύθυνοι για την κλιματική αλλαγή, κυρίως λόγω της καύσης ορυκτών καυσίμων όπως ο άνθρακας, το πετρέλαιο και το φυσικό αέριο.
Οι άνθρωποι βιώνουν την κλιματική αλλαγή με διάφορους τρόπους.
Η κλιματική αλλαγή μπορεί να επηρεάσει την υγεία μας, την παραγωγή τροφίμων, την κατοικία, την ασφάλεια και την εργασία. Κάποιες κοινότητες είναι ήδη πιο ευάλωτες στις επιπτώσεις της, όπως οι κάτοικοι μικρών νησιωτικών χωρών και άλλων αναπτυσσόμενων περιοχών. Η κλιματική αλλαγή επηρεάζει επίσης την ψυχική υγεία μας, προκαλώντας αυτό που είναι γνωστό ως οικο-άγχος.
Τι είναι το οικο-άγχος;
Το οικο-άγχος αναφέρεται σε μια βαθιά, συχνά καταπιεστική ανησυχία για την τρέχουσα και μελλοντική κατάσταση του πλανήτη μας. Είναι μια συναισθηματική κατάσταση που προκύπτει από την έντονη ανησυχία για την περιβαλλοντική κρίση και τις συνέπειες της κλιματικής αλλαγής.
Σε αντίθεση με άλλες μορφές άγχους, δεν προέρχεται από προσωπικό τραύμα, αλλά από μια συλλογική συνείδηση της περιβαλλοντικής υποβάθμισης, της κατάρρευσης του κλίματος και της αίσθησης ανημποριάς απέναντι στην συστημική αδράνεια.
Αν και δεν αναγνωρίζεται επίσημα ως ψυχική διαταραχή, το οικο-άγχος είναι μια πραγματική και αυξανόμενη κατάσταση, ιδιαίτερα μεταξύ των νέων και εκείνων με ενισχυμένη οικολογική συνείδηση. Προέρχεται από μια βαθιά αίσθηση αβεβαιότητας για το μέλλον του πλανήτη και την καταστροφή των οικοσυστημάτων που προκαλούν οι ανθρώπινες δραστηριότητες. Πολλοί νέοι νιώθουν προδομένοι από τις προηγούμενες γενιές, επιβαρυμένοι με ένα μέλλον που δεν διάλεξαν. Εναλλάσσονται μεταξύ θλίψης και οργής, ελπίδας και αδιαφορίας.
Αλλά εδώ είναι το παράδοξο: αυτό το άγχος δείχνει και ενδιαφέρον. Προκύπτει γιατί είναι συνδεδεμένοι—με τη Γη, με ο ένας τον άλλον, με τη ζωή αυτή καθαυτή.
Μπροστά σε ένα αβέβαιο οικολογικό μέλλον.
Πώς βοηθάμε τους νέους όχι μόνο να αντέξουν αλλά και να φανταστούν νέους, ανθεκτικούς τρόπους ύπαρξης;
Ως καλλιτέχνης χορού και δασκάλα γιόγκα που εργάζομαι στενά με τους νέους, έχω παρατηρήσει συχνά ότι όταν τα λόγια αποτυγχάνουν, το σώμα και η δημιουργικότητα μιλούν.
Η τέχνη γίνεται πυξίδα—ένας τρόπος για τις νέες γενιές να πλοηγηθούν στο συναισθηματικό βάρος των καιρών μας. Και στην εποχή του οικο-άγχους, αυτό είναι πιο σημαντικό από ποτέ.
Τι είναι η κλιματική ανθεκτικότητα;
Η κλιματική ανθεκτικότητα είναι η ικανότητα ενός ατόμου, μιας κοινότητας, ενός συστήματος ή ενός οικοσυστήματος να ανταποκρίνεται, να προσαρμόζεται και να ανακάμπτει από τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής, όπως τα ακραία καιρικά φαινόμενα, οι ξηρασίες, οι πλημμύρες και η άνοδος της θερμοκρασίας.
Με απλά λόγια:
Είναι ο τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίζουμε και προσαρμοζόμαστε σε ένα μεταβαλλόμενο κλίμα.
Η ανθεκτικότητα στο κλίμα περιλαμβάνει:
- Συναισθηματική ανθεκτικότητα
- Η ικανότητα ενός ατόμου -ιδιαίτερα ενός νέου ατόμου- να:
- Να αντιμετωπίζει το άγχος, το φόβο ή την απογοήτευση σχετικά με την κλιματική κρίση,
- Να αποφεύγει να παραλύει από την αβεβαιότητα,
- Να βρίσκει νόημα, ελπίδα και δημιουργικότητα μέσα στο σκοτάδι.
- Κοινότητα / κοινωνική ανθεκτικότητα
- Η ικανότητα μιας κοινότητας (π.χ. νέων καλλιτεχνών ή σχολικών ομάδων) να
- Να συνεργάζονται και να ανταποκρίνονται συλλογικά στις οικολογικές προκλήσεις,
- Να εκφράζουν τις φωνές τους μέσω της τέχνης,
- Να οραματίζονται και να δημιουργούν αλλαγές.
- Δημιουργική ανθεκτικότητα
- Η ικανότητα να μετατρέπουν την απελπισία σε:
- Έμπνευση
- Συμβολικές εικόνες
- Καλλιτεχνικές πράξεις που αναδομούν τη σχέση μας με το περιβάλλον.
Ο ρόλος της τέχνης στη συναισθηματική επεξεργασία
Ως δασκάλα γιόγκα και χορού, αποδέχομαι τον ρόλο της τέχνης όχι μόνο ως διακοσμητικό στοιχείο. Η τέχνη είναι διαδικασία, διαμαρτυρία και παρουσία. Η καλλιτεχνική έκφραση μας επιτρέπει να ονομάσουμε το ακατονόμαστο, να αγγίξουμε αυτό που η λογική δεν μπορεί να φτάσει.
Για τους νέους που ζουν σε εποχές οικολογικής ανησυχίας, η ενασχόληση με δημιουργικές πρακτικές μπορεί να αποτελέσει μια ισχυρή μορφή ανθεκτικότητας. Η ζωγραφική, η κίνηση, η ποίηση, ο χορός, η αφήγηση ιστοριών – αυτά δεν είναι πράξεις διαφυγής. Είναι ριζοσπαστικά, μετασχηματιστικά εργαλεία. Σε ένα μάθημα χορού, ένα παιδί που τρέμει από άγχος μπορεί ξαφνικά να νιώσει ριζωμένο, ζωντανό, εκφραστικό. Ένας έφηβος που σκιτσάρει ένα παγόβουνο που λιώνει μπορεί να καταλήξει να οραματίζεται μια πλωτή πόλη γεμάτη βιώσιμα όνειρα.
Όταν οι νέοι ενθαρρύνονται να εκφράσουν τις οικολογικές τους ανησυχίες μέσω της τέχνης, μετατοπίζονται από τον παθητικό φόβο στην ενεργή φαντασία. Και η φαντασία, όπως γνωρίζει κάθε καλλιτέχνης, είναι το σημείο όπου ξεκινάει η αλλαγή.
Η τέχνη των νέων ως αντίσταση και ανθεκτικότητα
Σε όλο τον κόσμο, βλέπουμε νέους να χρησιμοποιούν την τέχνη για να αντιδράσουν στο κλιματικό χάος. Από έργα τοιχογραφίας για τη διατήρηση των κοραλλιογενών υφάλων μέχρι παραστάσεις προφορικού λόγου για τις πυρκαγιές, εκφράζουν τη θλίψη, την οργή και τα όνειρά τους.
Αυτή η τέχνη δεν είναι πάντα όμορφη.
Είναι ωμή.
Είναι αληθινή.
Είναι επαναστατική.
Η τέχνη τους δίνει πίσω την εξουσία. Όταν ένα παιδί ζωγραφίζει ένα δέντρο που καίγεται, δεν πενθεί μόνο την απώλεια – διεκδικεί το όραμά του. Όταν μια ομάδα εφήβων χορογραφεί έναν χορό γύρω από την ξηρασία και την ανανέωση, ενσαρκώνουν κύκλους απόγνωσης και ελπίδας. Αυτές οι πράξεις είναι συναισθηματικές πρόβες για την κλιματική ανθεκτικότητα.
Πώς χτίζουμε ανθεκτικότητα μέσω της τέχνης και της εκπαίδευσης:
- Μέσω σωματικής εξάσκησης (γιόγκα & κίνηση)
Η γιόγκα και ο χορός διδάσκουν το σώμα να ακούει, να αναπνέει και να ανταποκρίνεται με επίγνωση.
Αυτό είναι το θεμέλιο της ανθεκτικότητας:
Η επίγνωση του σώματος: Μαθαίνοντας να διαχειριζόμαστε το στρες στο σώμα (π.χ. μέσω της διαφραγματικής αναπνοής), μπορούμε να ανταποκρινόμαστε πιο ήρεμα στις εξωτερικές κρίσεις.
Γείωση: Οι πρακτικές που «γειώνουν» το σώμα μας μας επανασυνδέουν με τη Γη -κυριολεκτικά και μεταφορικά.
Επανασύνδεση με τη φύση: Η κίνηση σε εξωτερικούς χώρους, σε επαφή με τον ήλιο, τον αέρα και το χώμα, δημιουργεί μια οικολογική συνείδηση που δεν είναι μόνο διανοητική αλλά και βιωματική.
- Μέσω της τέχνης (performance, αυτοσχεδιασμός, σύνθεση)
Η τέχνη γίνεται χώρος έκφρασης της οικολογικής ανησυχίας – και μετασχηματισμού της:
Καλλιτεχνική μεταφορά: Ο πόνος και η ανησυχία για τον πλανήτη μπορούν να εκφραστούν μέσω σόλο περφόρμανς, εικαστικών εγκαταστάσεων, κειμένου ή κίνησης.
Αφήγηση της ελπίδας: Η τέχνη μπορεί να αφηγηθεί ένα μέλλον όχι μόνο καταστροφικό αλλά και βιώσιμο και οραματικό.
Συλλογική δημιουργία: Μέσω συνεργατικών πρακτικών (όπως οι διαμονές ή οι ομαδικοί αυτοσχεδιασμοί), οι κοινότητες μαθαίνουν να υποστηρίζουν και να εμπνέουν η μία την άλλη, ακόμη και σε συνθήκες αβεβαιότητας.
- Μέσω της εκπαίδευσης (ως δάσκαλος)
Ως δάσκαλος, στόχος μου δεν είναι μόνο να μεταφέρω πληροφορίες αλλά και να καλλιεργήσω μια στάση ζωής:
Ασκήσεις ενσυνειδητότητας με οικολογική πρόθεση: συνδέει το σώμα τους με τη Γη.
Συζητήσεις για το περιβάλλον και τα συναισθήματα: Δημιουργία ασφαλών χώρων για διάλογο και έκφραση.
Βιωματικές δράσεις: Συλλογική φροντίδα των χώρων, καλλιτεχνικές δημιουργίες από ανακυκλώσιμα υλικά, σωματικοί διαλογισμοί πάνω στα στοιχεία (γη, νερό, φωτιά, αέρας).
- Μέσω του παραδείγματος (Ζώντας ως πρακτική)
Το πώς ζούμε γίνεται μέρος του μηνύματος:
Ενέργειες που έχουν νόημα: Επιλογή αργών ταξιδιών, ανακυκλωμένα υλικά, διδασκαλία σε ανοιχτούς χώρους.
Αυθεντικότητα: Μιλώντας ανοιχτά για το προσωπικό οικολογικό άγχος και τις στρατηγικές για ισορροπία.
Πνευματική διάσταση: Αφήνοντας τη γιόγκα και τις επιδόσεις να γίνουν τελετουργίες φροντίδας για τη Γη, όχι μόνο για τον εαυτό μας.
Παράδειγμα: Μαθητές μετέτρεψαν κυψέλες σε έργα τέχνης
Στο πλαίσιο μιας πρωτοβουλίας κοινωνικής καινοτομίας, οι μαθητές του 2ου Δημοτικού Σχολείου Καρύστου, εμπνευσμένοι από την πολιτιστική δράση «ΓΛΥΨΕ ΤΗΝ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΣΟΥ ΚΑΡΥΣΤΟΣ» της μη κερδοσκοπικής οργάνωσης BEELOSOPHY, ζωγράφισαν τέσσερις κυψέλες μελισσών, γενναιόδωρη δωρεά της ΜΕΛΙΣΣΟΚΟΜΙΚΗΣ ΑΘΗΝΩΝ Α.Ε.
Μέσα από την τέχνη τους, οι μαθητές εκφράζουν τις ανησυχίες τους για την καταστροφή του περιβάλλοντος, την μείωση των επικονιαστών και την κλιματική αλλαγή, διατηρώντας παράλληλα μια θετική προοπτική. Το μήνυμά τους είναι σαφές: «Η Γη είναι το σπίτι μας. Φροντίζουμε για τη φύση και τα ζώα. Στεκόμαστε ενάντια στην καταστροφή των δασών, των βουνών και των θαλασσών. Θέλουμε να τα απολαμβάνουμε και να τα προστατεύουμε, σεβόμενοι τις μελλοντικές γενιές. Νοιαζόμαστε ιδιαίτερα για τα ζώα που απειλούνται με εξαφάνιση, όπως οι μέλισσες. Η προστασία του περιβάλλοντος είναι απαραίτητη για ένα καλύτερο μέλλον».
Δημιουργία χώρων για οικολογική δημιουργικότητα
Για να υποστηρίξουν τους νέους σε αυτό το ταξίδι, οι εκπαιδευτικοί και οι πολιτιστικοί λειτουργοί πρέπει να δημιουργήσουν ασφαλείς, θρεπτικούς χώρους. Αυτό δεν σημαίνει να διδάξουμε στα παιδιά να «λύσουν» την κλιματική αλλαγή, αλλά να τους δώσουμε εργαλεία για να επεξεργαστούν, να προβληματιστούν και να εκφραστούν.
Μερικές ιδέες:
- Τέχνη ως ακρόαση: Ενθαρρύνετε τη ζωγραφική ή την κίνηση ως απάντηση σε φυσικούς ήχους ή σε ειδήσεις για το κλίμα. Τι λέει ο άνεμος; Πώς ανταποκρίνεται το σώμα στο ρυθμό της βροχής;
- Συνεργατική δημιουργία: Προσκαλέστε τους νέους να συνδημιουργήσουν τοιχογραφίες, τραγούδια ή παραστάσεις με βάση τα οικολογικά τους οράματα.
- Αφήγηση ιστοριών από το μέλλον: Ζητήστε τους να φανταστούν τη ζωή το 2100. Πώς θα είναι η πόλη τους; Τι φαγητό τρώνε; Ποια ζώα υπάρχουν γύρω τους;
- Περιοδικά οικολογικής τέχνης: Παρέχετε ανακυκλωμένα τετράδια όπου οι νέοι μπορούν να κάνουν κολάζ, σκίτσα, να γράψουν και να προβληματιστούν σχετικά με τα περιβαλλοντικά τους συναισθήματα.
Από τη θλίψη στη δράση
Ένα από τα πιο όμορφα πράγματα στην τέχνη είναι η ικανότητά της να διατηρεί το παράδοξο. Η νεολαία μπορεί να νιώθει θλίψη και ελπίδα, φόβο και θάρρος -όλα μαζί- και να προχωράει μπροστά. Οι δημιουργικές πράξεις μεταβολίζουν τη θλίψη και επιτρέπουν τη δημιουργία νέου νοήματος.
Στα εργαστήριά μου, έχω δει νέους ανθρώπους να μεταμορφώνονται. Αφού παρακολούθησαν ένα ντοκιμαντέρ για την αποψίλωση των δασών, μια ομάδα 12χρονων μπήκε σε μια συνεδρία κίνησης εξαντλημένη και αποσυρμένη. Μέχρι το τέλος, είχαν επινοήσει μια χορευτική ακολουθία με τίτλο «Forest Rising», όπου κάθε χειρονομία καθρέφτιζε ένα δέντρο που ξαναφυτρώνει μετά από πυρκαγιά.
Έφυγαν χαμογελώντας – όχι επειδή το πρόβλημα είχε εξαφανιστεί, αλλά επειδή είχαν ανακτήσει την αίσθηση της δράσης τους.
Η τέχνη ως σπόρος
Η τέχνη δεν είναι μόνο ένας καθρέφτης – είναι επίσης ένας σπόρος. Όταν δίνουμε στους νέους την ευκαιρία να χρωματίσουν το μέλλον, αρχίζουν να πιστεύουν ότι υπάρχει μέλλον. Μπορεί να μην έχουν τα εργαλεία για να διορθώσουν τα πάντα, αλλά έχουν ιστορίες, εικόνες και χειρονομίες. Και μερικές φορές, αυτό είναι αρκετό για να ξεκινήσουν.
Σε αυτούς τους ανήσυχους καιρούς, ας ακούσουμε τα παιδιά. Ας εμπιστευτούμε τα πινέλα, τους χορούς και τα ποιήματά τους. Μέσα από την τέχνη τους, η Γη μιλάει – και ελπίζει.
Από την Μαρτίνα Κόστα-Ντιάνκοβα
